گنبد آجری سلطانیه و ویژگی های آن

گنبد آجری سلطانیه و ویژگی های آن

گنبد سلطانیه یکی از شناخته شده‌ترین بنا‌های آجري اسلامی می باشد که در شهرستان زنجان قرار دارد و سومین گنبد بزرگ دنيا مي باشد و به روایتي بلندترین ارتفاع را در بين همه گنبد‌های آجری جهان دارد. بر اساس مطالعات صورت پذيرفته، قدمت گنبد آجری سلطانیه به سال‌های ۷۰۲ تا ۷۱۲ هجری باز می‌گردد. ساخت اصولی و محکم این گنبد زیبا یکی از برترین مشخصه های چشم گیر آن می‌باشد و ۱۶۰۰ تن وزن پس از ۷۰۰ سال فقط به مقدار 8 سانتی متر نشست کرده است.

بیشتر بدانید : کلیسای سنت ماریو نسخه کپی شده گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه

تاریخچه گنبد آجری سلطانیه

در دوره ی حکومت ایلخانیان، شهر سلطانیه یعنی زنجان کنونی پس از شهر مراغه و تبریز سومین پایتخت ایلخانیان به شمار می آمد که در دشت وسیعی قرار داشت و برای تفریح و شکار سلاطین استفاده می شد. پس از چندی ، چهارمین سلطان مغول ، سلطان ارغون خان مغولی ، فرمان داد این شهر را بسازند تا در آن سکونت کند.

فرزند ارغوان خان که سلطان محمد خدابنده نام داشت نیز در زمان سلطنت خود دستور داد آرامگاهی بسازند و این بنا در سال های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری حسب دستور وی احداث گردید .

طراح و معمار گنبد سلطانیه سید علی شاه بود و بالغ بر ۳۰۰۰ کارگر برای ساخت بنا به کار گرفته شدند و گفته اند وزیر سلطان، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، نظارت بر ساخت آن را بر عهده داشته است . سلطان پس از زیارت قبور مبارک حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) در عراق به مذهب شیعه روی آورده و تصمیم گرفت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به سلطانیه منتقل و گنبد سلطانیه را به آرامگاه ایشان اختصاص دهد.

نیت سلطان از احداث این بنای منحصر به فرد این بود که پیکر مطهر حضرت علی را به این مکان منتقل نموده و پیکر مبارک را در آن به خاک بسپارد ولی با مخالفت زعمای شیعه موفق به انجام این کار نشد و در نهایت بعد از فوتش در این مکان به خاک سپرده شد.

درباره سلطان محمد خدابنده روایت های بسیاری وجود دارد. او را فرزند ارشد ارغون خان و هشتمین پادشاه دوره ایلخانی می دانند که با نام الجایتو شهرت داشت. وی در ابتدا به پیروی از آیین پدری به شمنیسم روی آورد.

الجایتو تحت تاثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و یکی از وزیران دربارش شیخ فضل الله، به دین اسلام گرایید و نام سلطان محمد خدابنده را برای خود انتخاب نمود . وی در ۳۴ سالگی و ۲ سال بعد از اتمام کار ساخت گنبد بر اثر بیماری دار فانی را وداع گفته و قبل از مرگ وصیت کرد پیکرش را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند.

الجایتو حامی و مشوق انواع هنرها بود، به اشاره او بود که رشیدالدین نخستین مجلد کتاب تاریخ غازانی را که بررسی تاریخ مغولان از آغاز تا مرگ غازان بود به پایان برد و دست به کار نوشتن مجلد دوم گردید که اولین کوشش برای ثبت تاریخ همه ملل بزرگ اوراسیا بود. اما تصویر الجایتو در درجه اول به عنوان کسی است که دوستدار سازندگی و آبادانی بود.

هم چنین بنیان‌گذار و پدر آموزش عشایری در ایران سلطان محمد خدابنده الجایتو بوده‌است. به دستور سلطان مدرسه سیار ایجاد و با اردوی سلطان در ییلاق و قشلاق در حرکت بوده و هیئت تعلیم و تربیت می‌بایست همراه سلطان محمد خدابنده الجایتو در حرکت باشند.

گنبد آجری سلطانیه از منحصر به فردترین جاذبه های شهر زنجان به حساب آمده و عنایت به تحقیقات انجام شده از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه این گنبد به عنوان سومین گنبد بزرگ جهان به شمار می آید، از سوی دیگر گنبد آجری سلطانیه زنجان بزرگترین گنبد تاریخی ایران و بزرگترین گنبد آجری جهان می باشد. این گنبد زیبا و منحصر به فرد ایرانی در فهرست آثار جهانی یونسکو هم نیز به ثبت رسیده است. جالب است بدانید گنبد سلطانیه دارای دو پوسته می باشد و الهام بخش معماران اروپایی برای ساخت کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا (کلیسای جامع فلورانس) و تاج محل هندوستان بوده است.

بیشتر بدانید : جایگاه آجر در معماری قدیم ایران

معماری گنبد آجری سلطانیه

گنبد سلطانیه ساختمانی سه طبقه می باشد که سبک نمای آن تقلیدی از معماری سلجوقی است. نقشه بنا در قسمت همکف و طبقه اول با فضاهای اطراف گنبد، شکلی مستطیلی داشته و در طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی می باشد .

این گنبد دارای ارتفاع 48.5 و قطر دهانه 25.5 می‌باشد. از این گنبد زیبای هشت ضلعی، هشت در ، هشت ایوان و هشت منار قرینه دارد. طول هر یک از اضلاع این هشت ضلعی ۱۷ متر می باشد. دلیل علاقه به عدد هشت هنوز مشخص نشده و همانند ۷ و ۱۲ مقدس به شمار نمی آید ولی برخی از کارشناسان دلیل آن را ایجاد ساعت آفتابی اعلام می کنند و بعضی دیگر به ایجاد استحکام بنا اشاره دارند. قدیمی ترین عکس گنبد آجری سلطانیه را در شکل زیر می بینید.

شاهکاری از معماری اسلامی

گفته اند که این بنا با الهام گرفتن از هشت درِ بهشت به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. گنبد سلطانیه در تعداد پله ها نیز از اصول اسلامی پیروی می کند و ۱۱۰ پله دارد که در حروف ابجد با نام حضرت علی (ع) مزین می شود. مصالح مورد استفاده در بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن آجر بوده و صرفا در قسمت گنبد روکشی از کاشی‌  لاجوردی و فیروزه‌ای مشاهده می گردد که به شیوه معرق‌ کار شده است.

مصالح مورد استفاده

ملات مورد استفاده گنبد سلطانیه تلفیقی از گچ و مقدار کمی آهک است. به نظر برخی از کارشناسان در ساخت گنبد سلطانیه از طرح آرامگاه غازان خان مقتدرترین و مشهورترین پادشاه ایلخانی که تحت تاثیر آرمگاه سلطان سنجر ساخته شده، الگوبرداری شده است.

با توجه به اینکه پلان آن‌ آرامگاه به شکل مربع است و گنبد سلطانیه به صورت هشت‌ ضلعی است و معماری گنبد سلطانیه الهام بخش معماری سبک گوتیک می باشد و معماران بزرگی به نام های برونلسکی و گیبرتی در ساختار گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره ایتالیا بیش از یکصد سال بعد از گنبد سلطانیه از آن الهام گرفته و در ساخت کلیسا از آن بهره برده اند .

معماری ساخت

گنبد سلطانیه از نوع دو پوش پیوسته می باشد، چنانکه گاهی دو پوسته بدون واسطه به یکدیگر متصل بوده چنانچه دو پوش گنبد موازی است. بین دو پوسته گنبد 60 تا 140 سانتی متر فاصله است ، فاصله دو پوش نیز با طاق‌ های هلالی پر شده و فضای بین دو پوسته به تدریج از پایین به بالا کمتر می‌شود و بدون پشت بند، شانه و یا وسیله تقویت کننده دیگری بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان با آجر ساخته شده سپس روی گنبد را با روکش هایی از کاشی‌ فیروزه‌ای ، لاجوردی و آبی تزیین و زیبا سازی کرده اند.

تزیینات مقبره

این گنبد شامل دو دوره تزئینات می‌باشد دور اول تزئینات آجر وکاشی بوده است که به واسطه آجر و کاشی آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه را بر روی آن نوشته اند، اما بعد از مدتی به دلیلی نامعلوم سلطان محمد خدابنده دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با اندود گچ را می‌دهد که مانند تزئینات کاشی به واسطه نقاشی روی گچ آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه سلطان محمد را بر روی آن نوشته اند.

طریقه تقسیمات در معماری داخلی و تئوری فضا‌های این بنا تقارن بر حول یک محور بوده که امتداد آن به طرف قبله اشاره می نماید. قوس این گنبد با دور بسیار تند و کشیده اجرا شده است و از نقطه نظر دهانه و ارتفاع و چگونگی ساختمان در ایران بی نظیر است.

تزیینات نخستین چیزی است که در بنای گنبد سلطانیه جلب توجه می کند و حکایت از توجه به هنر و مفهوم به کار گیری عناصر مختلف توسط سازنده دارد. بد نیست بدانید که هنرمندان سه سال وقت خود را صرف مزین نمودن این بنا نموده اند تا شاهکاری کم نظیر بیافرینند.

در این بنا سعی شده است تا با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا شود: کلمات الله به عنوان علت غایی جهان هستی، محمد به عنوان بنیانگذار مکتب و علی به عنوان مظهر حکومت عدل الهی. روی گنبد به خط بنایی ترکیبی از کلمات الله، محمد و علی با ترکیب کاشی الوان و رنگ سرد ایجاد گردیده و همین کار در بدنه مناره ها نیز تکرار شده است.

روی دیواره های ایوان های داخلی به کلمات الله، محمد و علی منقوش است که به خط بنایی و با ترکیب کاشی آبی و آجر ایجاد شده اند. نقش بعضی از شعار های اسلامی همچون ” لا اله الا الله – سبحان الله ” نیز به چشم می خورد که به خط بنائی نوشته شده اند و نحوه قرار گیری و تکرار آنها از یک سری تقسیم بندی کاملا ریاضی پیروی می کند.

نکته بعدی آن است که در برخی قسمت ها نیز، کلمه علی با استفاده از ترکیب های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی کاری جلوه می کند. در ابتدا تزیینات  روی آجر و کاشی صورت گرفته و آنها منقوش به عبارات اسلامی و نام پادشاه بوده اند. اما پس از مدتی سلطان محمد خدابنده، به دلیلی نامعلوم دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با گچ را می دهد و مجددا روی گچ ها با همان عبارات و اسامی مزین می گردند.

به همین دلیل گفته می شود که در بنای گنبد سلطانیه دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ وجود دارد. رنگ آبی مهم ترین رنگ در تزیینات بنا است و گویی تنها رنگ مورد توجه هنرمندان بوده است.

اما به دلیل نبود امکانات و روش های تکنیکی برای ایجاد رنگ ها، رنگ های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد به چشم می خورد که به صورت کلی رنگِ فیروزه ایِ بسیار زیبایی را در بیرون و داخل گنبد به نمایش می گذارند.

در این بنا مشبک های چوبی نیز وجود دارند که از چوب درخت ساج ساخته شده اند. این چوب به دستور سلطان از هند و لبنان به اینجا آورده شد و پیش از به کار گرفتن آنها در ساختمان، در آب نمک خیسانده شدند تا از آسیب موریانه ها جلوگیری نمایند. گفته می شود که این چوب در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.

درگاه‌های ورودی گنبد

در زمان های قدیم و آبادانی ، آمد و شد به سلطانیه از راه چهار درگاه انجام می گردید به طوری که ورودی‌های بزرگ مورد استفاده مردان و ورودی‌های کوچک که به ایوان‌های کم وسعت طبقه اول منتهی می‌شد به بانوان اختصاص داشته و احتمالاً ورودی‌های شرقی و شمال غربی نیز توسط مردان مورد استفاده بوده و ورودی جنوبی گنبد نیز به لحاظ الحاق تربت خانه به گنبد، درگاه ورودی بین تربت خانه و گنبد بوده است.

مناره ها

در طبقه سوم در زوایای هشتگانه بنا، هشت مناره ایجاد گردیده است که به استثنای یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی که بخشی از کاشیکاری آن باقی مانده، بقیه مناره‌ها فروریخته است. این مناره‌ها تو خالی می باشند و به وسیله پلکان چرخشی از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره راه پیدا می‌کند.

مناره‌ها از نظر فرم، اسکلت و ابعاد یکسان می باشند. راهیابی به این مناره‌ها از هشت پلکان ساخته شده در داخل جرز امکان پذیر می باشد و هشت مناره در هشت گوشه این بنا علاوه بر ایفای نقش ایستایی خود در آرایش و ابهت بنا نیز دارای نقش به سزایی هستند. ساخت ایوان‌های جانبی و وجود هشت مناره در گوشه بام برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ به وجود آمده است.

کتیبه های گنبد سلطانیه

کتیبه های گنبد سلطانیه کتیبه های آیات قرآن در جای جای بنا به چشم می خورند و کلیه ی دیوارهای آن را فرا گرفته اند. دور تا دور طبقه ی همکف سوره ی فتح دیده می شود. بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، مزین به آیات آیت الکرسی است و داخل ایوان طبقه ی اول نیز سوره اخلاص (توحید) نقش شده است.

بدنه ها، میزبان آیات سوره های الانبیاء، المومنون و الملک هستند و کلیه دیوارهای طبقه ی اول و دوم کتیبه هایی با نام محمد و علی و یک لوگویی به نام اتحاد را بر روی خود دارند. کتیبه های دیگری منقوش به شش بار سبحان الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول الله، سلطان ظل الله و … نیز در این بنا وجود دارند.

بازسازی گنبد سلطانیه

کار بازسازی گنبد سلطانیه از سال ۱۳۴۸ آغاز گردیده و در این مدت گنبد سلطانیه در ۹ دوره مورد بازسازی قرار گرفته است. در همین سال های اخیر بود که بالا‌خره داربست‌های فلزی را از اطراف این بنا خانه جمع آوری کردند و پس از ۳۰ سال فصل‌های مرمت این بنا به پایان رسید. عکس زیر به بازسازی این بنای آجری اشاره می نماید .

پی گنبد سلطانیه

فونداسیون گنبد تاریخی سلطانیه زنجان را باید شاهکاری در استحکام بناهای تاریخی در ایران دانست. فونداسیون آن نیم متر است و  هرچه بالاتر می رویم در نتیجه ی کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، فرورفتگی ها و فضاهای خالی افزایش می یابد.

طبقات فشرده شن و ماسه به عمق ۸ تا ۱۰ متر، زمین این ساختمان را تشکیل می دهند. پی این ساختمان به حدی قوی است که این بنای ۱۶۰۰ تنی در طی ۷۰۰ سال تنها ۸ سانتی متر نشست داشته و ۳۳ زلزله که شدیدترین آن ها ۶ ریشتر بوده را تاب آورده است.

بیشتر بدانید : نقش آجر در معماری سنتی ایران

پایه هایی مرکب از هشت دیوار بزرگ حمال آجری در زیر بنا قرار دارد که در پلان، یک هشت ضلعی منتظم را شکل می دهند. طول هر یک از اضلاع این اشکال ۱۷ متر و مساحت هر یک از این دیوارهای باربر حدود ۵۰ متر مربع است. بار این دیوارها و سایر قسمت های بنا روی پی هایی به قطر دو متر وارد می شود که به صورت رادیه ژنرال (پی هایی برای ساختمان های بزرگ و گودبرداری های عمیق) ایجاد شده است.

مقاومت عالی زمین باعث شده تا پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی و با عمق ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر در نظر گرفته شوند و تنها در قسمت شمالی پی ها از سطح طبیعی زمین حدود ۵/۱ متر پایین رفته است. پی ها از بلوک های سنگی منظم به ابعاد ۲۰ در ۲۵ سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده اند.

اهمیت میراث فرهنگی

گنبد آجری سلطانیه بایستی به عنوان یک اثر ثبت شده جهانی مورد توجه بیشتری قرار گیرد، ولی این طور استنباط می گردد که کسی به اهمیت این اثر تاریخی واقف نمی باشد و انگار مسوولان فراموش کرده اند که این اثر بزرگترین بنای آجری جهان می باشد. هم اکنون بعضی از کاشی‌های گنبد سلطانیه در حال ریزش می باشد و در بسیاری از بخش‌ها دو رنگی های تابلویی نیز به چشم می‌خورد. گنبد سلطانیه گرچه امروز به عنوان یک اثر تاریخی ثبت شده در میراث جهانی بوده اما باید در نگهداری این اثر ارزشمند تاریخی در ایران تلاش بیشتری داشته باشیم.

امکانات رفاهی گردشگری گنبد سلطانیه

در گنبد آجری سلطانیه امکانات زیادی به جز یک سرویس بهداشتی و نمازخانه وجود نداشته و متاسفانه این بنا پارکینگ هم ندارد و شما می‌توانید برای پارک خودروی خود به خیابان‌های اطراف رفته و یک جای پارک مناسب پیدا نمایید.

مجموعه لفتون با عرضه ی مرغوب ترین آجر ها در انواع مختلف مانند آجر بهمنی، آجر ده سوراخ ، آجر ماشینی ، آجر فشاری ، آجر سفال تیغه ، سفال سقفی، آجر قزاقی، آجر اتوماتیک ، آجر پلاک ، آجر نسوز ، آجر نما و … آماده ی خدمت رسانی به شما مشتریان گرامی و ارسال بار به سراسر کشور می باشد. اگر قصد خرید آجر دارید با متخصصان فروش مجموعه لفتون تماس بگیرید .