جایگاه آجر در معماری قدیم ایران

معماری آجری و آجرکاری در زمان خوارزمشاهیان

از معماری این دوران، به دلیل حمله مغولان اطلاعات جامغی در دست نیست و آثار معماری اندکی به جای مانده است. اما با توجه به همین نمونه‌های کم و گرانقدر می‌توان دریافت که معماری این دوره شباهت بسیاری با سبک معماری سلجوقیان داشته است. به دلیل شباهت‌ها است که برخی از بناهای این زمان را به حکومت سلجوقی نسبت می‌دهند. البته در مورد بسیاری از آثار زمان خوارزمشاهیان نیز این اتفاق می‌افتد. به طور کلی از نظر سایر هنرها این دوران را با زمان سلجوقیان یکی می‌دانند.

مسجد ملک زوزن، مسجد فرومد و مسجد جامع گناباد از شاخص‌ترین ابنیه زمان خوارزمشاهیان در خراسان هستند. در این مساجد، تزئینات آجری بسیاری نیز وجود دارد. نقوش هندسی آجر قالبی که اصطلاحا به آنها “سفلینه نقش‌دار” می‌گفتند نیز در ابنیه این دوران به وفور دیده می‌شود.

آجرکاری در زمان ایلخانیان

ایلخانیان با وجود ویرانی‌های گسترده‌ای که در ایران با خود همراه آوردند، از هنرمندان حمایت کرده و بسیاری از آنها را به ایران که سرزمین خود می‌دانستند به ایران دعوت کردند. باید گفت در زمان ایلخانیان سبک جدیدی در معماری آجری به وجود نیامد و به شکلی ادامه دهنده معماری سلجوقیان بود.

ولی چیزی که در زمان ایلخانیان خیلی مورد توجه بود و پیشرفت زیادی کرد، روش ها و شیوه های اجرای آجرکاری بود. در هم آمیختن کاشی با آجر و آجر با نقوش مهری و برجسته از ویژگی های معماری ایلخانیان است.  در این زمان در شیوه های اجرای نمای آجری، پوشش‌های طاق آجری نیز تحول زیادی پیدا کرد که مصداق بارز آن  گنبد سلطانیه در زنجان است.

معماری گنبد سلطانیه زنجان به قدری تاثیرگذار شد که بسیاری از کلیساهای اروپا و به خصوص کلیسای سانتاماریا در فلورانس از معماری آن الهام گرفته است.

بیشتر بدانید : کلیسای جامع سنت ماری نسخه کپی شده از گنبد سلطانیه

در این زمان بروز آجرهای مهری کوچک باعث به وجود آمدن تزئینات آجری کم نظیری شد. مسجد جامع ورامین، منار جنبان و مسجد جامع اصفهان نمونه های بجا مانده از آن دوران است.

در زمان ایلخانیان تحول بزرگی در ساخت بناهای طاقی و آجری به وجود آمد. این موضوع را می توان در گنبد های هندسی و زیبایی دید که قطر آن ها حدود 20 متر و ارتفاع آن تا 50 متر می باشند. این گنبدها در کلیساها و قصرهای اروپا به وفور استفاده شده به عنوان مثال گنبد کلیسای سانتاماریا دلفوره در فلورانس که حدود صد سال پس از ساخت گنبد سلطانیه ساخته شده است.

تقریبا می توان گفت که آجر کاری از دوره ایلخانی وارد مرحله‌ ی جدید گنبد سازی شد. آثار ارزشمندی مانند مقرنس چه‌های آجری در محراب صفه در مسجد جامع اصفهان ، مسجد ورامین، مسجد کبیر یزد و… از جمله آثار مهم و معروفی هستند که مورد توجه همگان قرار گرفته اند. کمی بعد آجر نما ی کوچکی به اندازه حدود ۵*۵ و ۵*۱۰ سانتیمتر با نقوش گره در بین رج‌های آجر و حکاکی نام جلال الله ظهور کرد که برای تزئین در آجرکاری‌های مساجد استفاده می شدند.

معماری آجری در دوران تیموریان

آجرکاری‌های زمان تیموریان زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشم گیر در معماری آجری در زمان های پس از آن شد. در زمان تیموریان آجر در زیر کاشی قرار گرفته و بیشتر آحر پشت کار مورد استفاده معماران قرار گرفت . در این دوران از کاشی به صورت تزئینی استفاده فراوان شد و ساخت گنبدها با استفاده از پوشش‌های آجری به تکامل رسید.

در این دوران انواع طاق های آجری چون ترکین، گلو در هم، شمسه پوش و بسیاری دیگر از انواع سبک های طاق زنی مسیر تحول خود را تا سرحد مطلوب بالا برده و انواع گلچین‌های آجری در آن‌ها به واقع عظمتی از هنر آجرکاری، تکامل این نوع طاق‌ها را به خوبی نشان می‌دهد .

از معماران برجسته این زمان می‌توان به استاد غیاث‌الدین شیرازی و از آثار این دوران به برج اخنگان یا اخنجان، مدرسه غیاثیه، مسجد قائن و مسجد گنبد سنگان اشاره کرد. معماران نامی ایران قوام الدین پدر و غیاث الدین پسر شیرازی به همراه بسیاری دیگر از هنرمندان تا امروز، زیباترین و شاخص‌ترین انواع نقوش گره آجری، خط‌های کوفی آجری، خط‌های بنایی و معقلی آجری و زیباترین انواع گلچین‌های متنوع آجری که در عناصر و جزئیات آثار هم سطح با هنر کاشی کاری که تلفیقی از آجر و کاشی در انواع خط معلقی می‌باشد را خلق کرده اند .

آجرکاری در دوران صفویان

در این زمان کاشی کاری توجه بیشتری داشت و اهمیت آجر و علاقه به آن روز به روز کمتر شد. همین موضوع باعث شد که در دوران قاجار نیز آجر آنطور که شایسته آن بوده مورد توجه معماران قرار نگیرد. با وجود این بی توجهی ها، آثار ماندگاری از آجرکاری‌های صفویان به جا مانده است. کلیسای وانک در اصفهان و کاروانسرای قصر بهرام در سمنان از نمونه‌های موفق معماری آجری صفویان است.

انواع برج‌های کبوترخانه آجری و نماهای مشبک آجری و موارد دیگر نیز از هنر آجرکاری آن زمان است. در دوران صفویان ساخت پل‌ها نیز رونق گرفت و بسیاری از پل‌های به نام ایران مانند سی وسه پل یادگار آن زمان است. در این دوران ساخت آب‌انبارهای آجری نیز بسیار مورد توجه بود.

معماری آجری ایرانی در دوران افشاریه و زندیه

در عصر پادشاه افشاری به علت جنگ های نظامی و درگیری‌های قبیله ای، هنر معماری آجری در ایران پیشرفت زیادی نکرد و به دنبال آن هنر آجرکاری نیز از توجه پائینی برخوردار بود. ولی پس از آن در زمان حکومت کریم خان زند معماری آجری مانند بسیاری از هنر های دیگر مجددا مورد توجه حاکمان و معماران قرار گرفته و بناهای بی نظیری مانند بازار وکیل شیراز، مسجد بازار وکیل، موزه پارس و ارگ کریم خان زند در شهر زیبای شیراز را از خود به جای گذاشت.

هنر معماری آجری در زمان قاجار

در دوران حکومت قاجاریان بر ایران، شهرسازی رنگ و بویی تازه به خود گرفت ولی کم و بیش سنت در آن حکم فرمایی می کرد. به عبارت دیگر می‌توان گفت در این زمان اصول معماری قدیم ایران به همان سبک و سیاق ادامه پیدا کرد ولی جزئیات آن دستخوش تغییراتی جدی شده و رشد چشمگیری کرد. به صورت کلی معماری قجری به دلیل روابط مناسب پادشاهان قجری با سردم داران اروپایی از معماری غربی تاثیراتی زیادی گرفت. برای همین برخی این دوران را دوره نزول و انهباط و برخی آن را دوره رشد و شکوفایی جایگاه آجر در معماری قدیم برشمرده اند.

در دوران قاجار، هنر تیشه کاری رونق و سلیقه آجرکاران در پدید آمدن تزئینات آجری بسیار اوج گرفت. سقف بازارها نیز در زمان قاجار با طاق‌های آجری ساخته می‌شدند. نمونه‌ای از این بازارها، بازار اراک است.

در زمان حکومت قاجار علاوه بر نمای بیرونی منازل و ادارات حکومتی در حیاط ها و محوطه های داخلی نیز از آجر استفاده شده است. شهر دسفول یا دزفول («دزپل» یا «دِژپُل» را در گویش بومی «دزفیل» و «دسفیل» گویند و عربی شده آن «دزفول» است. «دژ» به معنی سنگر و سکوی دیدبانی می‌باشد و چنین برمی‌آید که نام دزفول یا دزفیل از نام دژ ساخته شده در کنار پل رودخانه دز گرفته شده‌است.) در زمان قاجار از شهرهایی بود که در زمینه آجرکاری به موفقیت‌های بزرگی دست یافت. به طور کلی آجرکاری در سر در ساختمان‌های مسکونی در بافت تاریخی شهرها نیز یادگار معماری آجری زمان قاجاریه است. عمارت مسعودیه مثالی مشهور معماری در این دوران است.

عمارت مسعودیه یک ساختمان تاریخی مربوط به دوره قاجار است که در تهران، میدان بهارستان قرار دارد. این بنا در زمینی به وسعت ۱۵۶۰۰ متر مربع و اعیانی حدود ۹۰۰۰ متر مربع احداث شده است. این اثر در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۱۹۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ عمارت مسعودیه با دستور مسعود میرزا حاکم اصفهان، ملقب به ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین شاه ساخته شده است. در واقع نام این عمارت نیز برگرفته از نام مسعود میرزا به “مسعودیه” شهرت یافته است.